STRIF
Member
Bilim öykülerindeki yanlışlar daha evvel dikkatinizi çekti mi? Şaşırdığımız kıssaların kimilerinin gerisindeki gerçekler aslında farklı. Hatta birfazlaca insanın, “Kafasına elma düşerek yer çekimini bulmuş, bize keşfedecek bir şey kalmadı ki!” söylemiş olduğini iddia ediyoruz.
Küçük bir spoiler ile başlayalım; örneğin, Newton aslında yer çekimini başına elma düşerek keşfetmedi. Ancak nasıl keşfetti ve bu elma kıssası de nereden çıktı? Artık, birlikte bu keşiflerin aslında bu kadar bayağı olmadığını, uzun senelera dayanan araştırma ve düşünme süreçlerine dayandığını okuyalım.
hiç bir şey bir elmanın düşmesiyle başlamadı
2010 yılında Londra Kraliyet Topluluğu, 18. yüzyıl müellifi William Stukeley‘in el yazması anılarını birinci defa çevrim içi yayımladı. Newton’ın yakın arkadaşı Stukeley, Newton’la sohbetlerini ve onun biyografisini Memoirs of Sir Isaac Newton’s Life yapıtında kaleme aldı. 1752 yılında yayımladığı bu yapıta 2010 yılına kadar sırf akademisyenler ulaşabilmekteydi.
Pekala, yer çekimi öyküsü neydi? senelerca öğrendiğimiz şey, Newton’un bir elma ağacının altında otururken başına bir elma düşmesi kararında “Buldum!” diyerek yer çekimini keşfetmesiydi. Fakat bir epeyce cezbedici öykü üzere bu da ortasında ‘elma’ bulunmasına karşın tam olarak bu biçimde değil.
100 sayfalık yapıtta Stukeley o anları şu biçimde anlatıyor: “Akşam yemeğinden daha sonra havanın da biraz ısınmasıyla bahçeye çıktık. Elma ağaçlarının gölgesinde çay içtik. Sırf o ve ben… Bana yer çekimi fikirlerinin hala aklına birinci girdiği zamanki üzere olduğunu söylemiş oldu. Derin kanılara dalarak otururken bir elmanın düşmesi vesile oldu. ‘niye bu elma her vakit dik bir biçimde düşüyor da yana ya da üst hakikat düşmüyor? Bu, mutlaka yer çekiminin onu dünyanın merkezine çekiyor olmasından.
Unsurda bir çekim gücü olmalı. Dünyadaki çekim gücünün toplamı dünyanın rastgele bir tarafında değil, dünyanın merkezinde olmalı. Bu niçinle bu elma dikey olarak yahut merkeze yanlışsız düşüyor. Şayet bir husus ötekini çekiyorsa bu onun ölçüsüyle da orantılı olmalı. ötürüsıyla Dünya’nın elmayı çektiği üzere elmanın da dünyayı çektiğini söylemek mümkün.’ dedi.”
Bilim öykülerindeki yanlışlar bir kenara, gelelim doğrulara. ‘Gravitation’ (yer çekimi) sözü de birinci kere Newton ile Stukeley’in bu sohbetlerinde geçmiştir. Yapıtta ayrıyeten Newton’un çocukluğuna ve hayatından biroldukca olaya da değinildi. Örneğin, Grantham’daki konutunun yakınına tam ölçekli bir yel değirmeni modelini nasıl inşa ettiğini anlatıyor. Bunun haricinde, dünyanın en tesirli ikinci fizikçisi (birincisi Einstein) kabul edilen Newton’un unutkanlığından da bahsediliyor.
birinci vakit içinderda hipotez olan yer çekimi sonrasındasında kanun haline gelmiştir.
Şimşekten elektrik toplamak akıl kârı değil!
Texas Üniversitesinden araştırmacı Dr. Alberto Martinez, Science Secrets: The Truth About Darwin’s Finches, Einstein’s Wife, and Other Myths kitabında bilim efsanelerini çürütüyor. Kitap hakkında konuşan Martinez, Benjamin Franklin‘in meşhur uçurtma deneyinin gerçek olup olmadığını anlattı.
Argümana nazaran, Franklin yıldırımda elektrik yükünü kanıtlamak için yağmurlu bir havada ‘paratoner‘ üzere bir uçurtmayı uçurur. Bu deneyi kesin olmamakla birlikte (aslına bakarsan deneyin kendisi de kesin değil) 1752’de yaptı. Bir anahtara bağlı bir uçurtmayı fırtınalı bir havada uçurdu. Uçurtma leyden kavanozuna bağlıydı. Anahtara yıldırım çarptığında, elektrik kavanozun içine girdi. bu biçimdece yıldırımın elektrikten oluştuğunu kanıtladı. Fakat deneyin başarısız olmasından korkan Franklin, deneyde yalnızca oğlunu yanında bulundurdu. Bu durum, deneyin sahiden yapılıp yapılmadığı konusunda kuşkuları artırıyor.
Martinez bu mevzuyu şu biçimde anlatıyor: “Efsaneye bakılırsa, Benjamin Franklin fırtınalı bir günde paratoner ve ipin ucunda sallanan bir anahtarla uçurtma uçurmaya yürek etti. Yıldırım uçurtmaya çarptı. kuvvetli yıldırım metal anahtarı doldurdu. Franklin ondan sonrasında anahtara dokundu ve elektriklendi. bu biçimdece yıldırımın elektrik yüklü tabiatını kanıtladı.”
Akabinde Dr. Martinez, kıssanın gerçek olup olmadığına dair görüşünü şu biçimde lisana getiriyor: “Kitapta geçen Ben Franklin’in uçurtması öyküsüne bayılıyorum. Bu adamın fırtınada uçurtma uçuracak hamasete ve aptallığa sahip olduğunu ve bir çocuk oyuncağını gökyüzünden ‘elektrik ateşi’ çekmek için kullandığını hayal etmek büyüleyici. Klasik bir efsane ile birebir: Gökyüzü ve gök yaradanından ateşi çalmak için uzun bir rezene sapı kullanan Prometheus’un öyküsü.”
Bilim öykülerindeki yanlışlar bir bir ortaya çıkıyor
Büyük bir ihtimalle bu deney hiç olmadı. Alberto A. Martinez’in kitabında belirttiği üzere, Franklin’in ünlü deneyindeki kuşkulardan biri hiç detay olmaması. Aslında, Franklin Ağustos 1752’de Pennsylvania Gazette‘deki yazısında deneyin açıklamasını yapmadı. Bunun yerine, her insanın yapabileceği bir şey olarak tanımlayarak, fırtınada uçurtma uçurmanın yalnızca temel bir taslağını verdi.
Buna karşılık, Fransız bilim insanı Jacques de Romas 1753’te emsal bir deney yaptı. Ama deney hakkında sayısız detay verdi: tarih ve saat, kullanılan ipin ve telin uzunluğu ve fırtına yaklaşırken ipe dokunma hissi. Franklin’in makalesi, fırtınada inançlı bir biçimde uçurtma deneyi yapılabileceğini yazarken, de Romas uçurtma ipine parmak eklemleriyle yalnızca kısa bir süre dokunduğunu yazdı. Üstelik elektriğin verdiği acı hissi onu bu tecrübesi çıplak elle tekrar etmemeye ikna etti.
De Romas, Paris Bilimler Akademisinden deneyi muvaffakiyetle tamamlayan birinci kişi olduğunu kabul etmelerini istedi. Komite, Franklin’in önceliğe sahip olduğunu gösteren detayları vermemesi niçiniyle isteği kabul etti. Franklin değişik bir biçimde çok sessizdi.
bu biçimdedan beri çeşitli araştırmacılar, Franklin’in o uçurtmayı 1752’de uçurmadığını kanıtlamaya çalıştı. Buna, deneyin gerçek olmadığını ileri süren TV programı Mythbusters da dahil. Bilim muharriri Tom Tucker da Bolt Of Fate: Benjamin Franklin And His Electric Kite Hoax kitabının bir kısmını uçurtma kıssasını çürütmek için harcadı. bir daha de öykünün savunucuları var. Martinez bile kıssanın yanlışsız olmadığından tam olarak emin değil.
Darwin’in ispinozları ve Einstein’ın karısı
Bilim öykülerindeki yanlışlar bitmedi. elbette, evrim teorisinin fikir sahibi Charles Darwin ve dünyanın gelmiş geçmiş en öncü fizikçisi Albert Einstein da efsanelerden nasibini aldı. Birfazlaca insan hala Darwin’in Galapagos Adaları’ndaki ispinozlarını inceleyerek evrim teorisi için ilham aldığını düşünüyor. Fakat bu hakikat değil. Alaycı kuşlar ve kurbağalar hakkındaki kesin gerçekler, Darwin için daha âlâ ispatlar sağladı.
Dr. Martinez bir daha bu husustan da kitabında bahsediyor. Dr. Martinez’e nazaran, Darwin’in yeni başlayan makroevrim anlayışında ispinozların ne kadar rol oynadığına dair bir bulgu yok. Evet, ispinozları ve onların çeşitli gagalarını belgeledi. Fakat Tiplerin Kökeni yapıtında ispinozlardan bahsetmedi. İspinozlar ve gagaları, Beagle’ın Seyahati‘nda kısa da olsa kıymetli bir yere sahip.
Lakin ispinozlar, Darwin’in doğal seçilim ve evrim konusundaki çalışmalarının temel ilham kaynağı değildi. Darwin’in Beagle gemisinde geçirdiği vakit, Galapagos’ta gördüklerini çeşitli yaratılış teorileriyle birleştirdiği için şekillendirici oldu. İspinozlar mikroevrimin harika örnekleri olabilir. Lakin bu ispinozların varlığı, Galapagos’taki kurbağaların ve yerli küçük memelilerin yokluğundan daha az tesirliydi.
Pekala, bu kıssa nasıl ortaya çıktı? Bilim tarihçileri bunu, Galapagos ispinozları ve fizyolojileri ile doğal seçilim içindeki ilişkiyi inceleyen evrimci biyolog David Lack‘e atfediyor. 1947 tarihindeki Darwin’in İspinozları kitabına uzanıyor. Bu terimi birinci kullanan o olmasa da Darwin’in ismini bu özel gagalı kuşlarla ilişkilendirdi. Gaga formundaki ve büyüklüğündeki çeşitlilik, doğal seçilim ve kademeli değişim için harika bir örnekti. Darwin sahiden de ispinozları incelediği için, birfazlaca kişi Darwin’in çalışmalarında ispinozların rolünü yanlış yorumladı. Üstelik bu baskın anlatı haline geldi.
Son olarak fizikçi Albert Einstein’ın bakılırsalilik teorisinde karısından yardım aldığı tezlerine özetlemek gerekirse bakalım. Teze göre, Einstein büyük teorisini geliştirirken eşi Mileva Marić‘ten etkilendi. Dr. Martinez bu hususta da fikrini beyan ediyor: Marić ve Einstein, Zürih Politeknik‘te bir arada araştırma bahisleri geliştirdi. Lakin Marić hamileliği ötürüsıyla okuldan ayrıldıktan daha sonra araştırma işbirliği yaptıklarına dair hiç bir ispat yok.
PBS Ombudsmanı Michael Getler de Einstein’ın Karısı sinemasındaki yanılgıları kaleme aldı. Martinez de Marić’in yakın arkadaşlarına yazdığı mektuplarda Einstein’ın araştırmalarına iştirakine dair hiç bir ispatın olmadığını söylemiş oldu. Einstein’ın meslektaşları, Olympia Akademisi tartışma kümelerinde Marić’in sessiz müşahedesinden bilhassa bahsediyor.
Beşerler geçmişi bilmek için o kadar kuvvetli bir dileğe sahip ki, birden fazla vakit geçmişi icat ediyorlar.
Küçük bir spoiler ile başlayalım; örneğin, Newton aslında yer çekimini başına elma düşerek keşfetmedi. Ancak nasıl keşfetti ve bu elma kıssası de nereden çıktı? Artık, birlikte bu keşiflerin aslında bu kadar bayağı olmadığını, uzun senelera dayanan araştırma ve düşünme süreçlerine dayandığını okuyalım.
hiç bir şey bir elmanın düşmesiyle başlamadı
2010 yılında Londra Kraliyet Topluluğu, 18. yüzyıl müellifi William Stukeley‘in el yazması anılarını birinci defa çevrim içi yayımladı. Newton’ın yakın arkadaşı Stukeley, Newton’la sohbetlerini ve onun biyografisini Memoirs of Sir Isaac Newton’s Life yapıtında kaleme aldı. 1752 yılında yayımladığı bu yapıta 2010 yılına kadar sırf akademisyenler ulaşabilmekteydi.
Pekala, yer çekimi öyküsü neydi? senelerca öğrendiğimiz şey, Newton’un bir elma ağacının altında otururken başına bir elma düşmesi kararında “Buldum!” diyerek yer çekimini keşfetmesiydi. Fakat bir epeyce cezbedici öykü üzere bu da ortasında ‘elma’ bulunmasına karşın tam olarak bu biçimde değil.
100 sayfalık yapıtta Stukeley o anları şu biçimde anlatıyor: “Akşam yemeğinden daha sonra havanın da biraz ısınmasıyla bahçeye çıktık. Elma ağaçlarının gölgesinde çay içtik. Sırf o ve ben… Bana yer çekimi fikirlerinin hala aklına birinci girdiği zamanki üzere olduğunu söylemiş oldu. Derin kanılara dalarak otururken bir elmanın düşmesi vesile oldu. ‘niye bu elma her vakit dik bir biçimde düşüyor da yana ya da üst hakikat düşmüyor? Bu, mutlaka yer çekiminin onu dünyanın merkezine çekiyor olmasından.
Unsurda bir çekim gücü olmalı. Dünyadaki çekim gücünün toplamı dünyanın rastgele bir tarafında değil, dünyanın merkezinde olmalı. Bu niçinle bu elma dikey olarak yahut merkeze yanlışsız düşüyor. Şayet bir husus ötekini çekiyorsa bu onun ölçüsüyle da orantılı olmalı. ötürüsıyla Dünya’nın elmayı çektiği üzere elmanın da dünyayı çektiğini söylemek mümkün.’ dedi.”
Bilim öykülerindeki yanlışlar bir kenara, gelelim doğrulara. ‘Gravitation’ (yer çekimi) sözü de birinci kere Newton ile Stukeley’in bu sohbetlerinde geçmiştir. Yapıtta ayrıyeten Newton’un çocukluğuna ve hayatından biroldukca olaya da değinildi. Örneğin, Grantham’daki konutunun yakınına tam ölçekli bir yel değirmeni modelini nasıl inşa ettiğini anlatıyor. Bunun haricinde, dünyanın en tesirli ikinci fizikçisi (birincisi Einstein) kabul edilen Newton’un unutkanlığından da bahsediliyor.
birinci vakit içinderda hipotez olan yer çekimi sonrasındasında kanun haline gelmiştir.
Şimşekten elektrik toplamak akıl kârı değil!
Texas Üniversitesinden araştırmacı Dr. Alberto Martinez, Science Secrets: The Truth About Darwin’s Finches, Einstein’s Wife, and Other Myths kitabında bilim efsanelerini çürütüyor. Kitap hakkında konuşan Martinez, Benjamin Franklin‘in meşhur uçurtma deneyinin gerçek olup olmadığını anlattı.
Argümana nazaran, Franklin yıldırımda elektrik yükünü kanıtlamak için yağmurlu bir havada ‘paratoner‘ üzere bir uçurtmayı uçurur. Bu deneyi kesin olmamakla birlikte (aslına bakarsan deneyin kendisi de kesin değil) 1752’de yaptı. Bir anahtara bağlı bir uçurtmayı fırtınalı bir havada uçurdu. Uçurtma leyden kavanozuna bağlıydı. Anahtara yıldırım çarptığında, elektrik kavanozun içine girdi. bu biçimdece yıldırımın elektrikten oluştuğunu kanıtladı. Fakat deneyin başarısız olmasından korkan Franklin, deneyde yalnızca oğlunu yanında bulundurdu. Bu durum, deneyin sahiden yapılıp yapılmadığı konusunda kuşkuları artırıyor.
Martinez bu mevzuyu şu biçimde anlatıyor: “Efsaneye bakılırsa, Benjamin Franklin fırtınalı bir günde paratoner ve ipin ucunda sallanan bir anahtarla uçurtma uçurmaya yürek etti. Yıldırım uçurtmaya çarptı. kuvvetli yıldırım metal anahtarı doldurdu. Franklin ondan sonrasında anahtara dokundu ve elektriklendi. bu biçimdece yıldırımın elektrik yüklü tabiatını kanıtladı.”
Akabinde Dr. Martinez, kıssanın gerçek olup olmadığına dair görüşünü şu biçimde lisana getiriyor: “Kitapta geçen Ben Franklin’in uçurtması öyküsüne bayılıyorum. Bu adamın fırtınada uçurtma uçuracak hamasete ve aptallığa sahip olduğunu ve bir çocuk oyuncağını gökyüzünden ‘elektrik ateşi’ çekmek için kullandığını hayal etmek büyüleyici. Klasik bir efsane ile birebir: Gökyüzü ve gök yaradanından ateşi çalmak için uzun bir rezene sapı kullanan Prometheus’un öyküsü.”
Bilim öykülerindeki yanlışlar bir bir ortaya çıkıyor
Büyük bir ihtimalle bu deney hiç olmadı. Alberto A. Martinez’in kitabında belirttiği üzere, Franklin’in ünlü deneyindeki kuşkulardan biri hiç detay olmaması. Aslında, Franklin Ağustos 1752’de Pennsylvania Gazette‘deki yazısında deneyin açıklamasını yapmadı. Bunun yerine, her insanın yapabileceği bir şey olarak tanımlayarak, fırtınada uçurtma uçurmanın yalnızca temel bir taslağını verdi.
Buna karşılık, Fransız bilim insanı Jacques de Romas 1753’te emsal bir deney yaptı. Ama deney hakkında sayısız detay verdi: tarih ve saat, kullanılan ipin ve telin uzunluğu ve fırtına yaklaşırken ipe dokunma hissi. Franklin’in makalesi, fırtınada inançlı bir biçimde uçurtma deneyi yapılabileceğini yazarken, de Romas uçurtma ipine parmak eklemleriyle yalnızca kısa bir süre dokunduğunu yazdı. Üstelik elektriğin verdiği acı hissi onu bu tecrübesi çıplak elle tekrar etmemeye ikna etti.
De Romas, Paris Bilimler Akademisinden deneyi muvaffakiyetle tamamlayan birinci kişi olduğunu kabul etmelerini istedi. Komite, Franklin’in önceliğe sahip olduğunu gösteren detayları vermemesi niçiniyle isteği kabul etti. Franklin değişik bir biçimde çok sessizdi.
bu biçimdedan beri çeşitli araştırmacılar, Franklin’in o uçurtmayı 1752’de uçurmadığını kanıtlamaya çalıştı. Buna, deneyin gerçek olmadığını ileri süren TV programı Mythbusters da dahil. Bilim muharriri Tom Tucker da Bolt Of Fate: Benjamin Franklin And His Electric Kite Hoax kitabının bir kısmını uçurtma kıssasını çürütmek için harcadı. bir daha de öykünün savunucuları var. Martinez bile kıssanın yanlışsız olmadığından tam olarak emin değil.
Darwin’in ispinozları ve Einstein’ın karısı
Bilim öykülerindeki yanlışlar bitmedi. elbette, evrim teorisinin fikir sahibi Charles Darwin ve dünyanın gelmiş geçmiş en öncü fizikçisi Albert Einstein da efsanelerden nasibini aldı. Birfazlaca insan hala Darwin’in Galapagos Adaları’ndaki ispinozlarını inceleyerek evrim teorisi için ilham aldığını düşünüyor. Fakat bu hakikat değil. Alaycı kuşlar ve kurbağalar hakkındaki kesin gerçekler, Darwin için daha âlâ ispatlar sağladı.
Dr. Martinez bir daha bu husustan da kitabında bahsediyor. Dr. Martinez’e nazaran, Darwin’in yeni başlayan makroevrim anlayışında ispinozların ne kadar rol oynadığına dair bir bulgu yok. Evet, ispinozları ve onların çeşitli gagalarını belgeledi. Fakat Tiplerin Kökeni yapıtında ispinozlardan bahsetmedi. İspinozlar ve gagaları, Beagle’ın Seyahati‘nda kısa da olsa kıymetli bir yere sahip.
Lakin ispinozlar, Darwin’in doğal seçilim ve evrim konusundaki çalışmalarının temel ilham kaynağı değildi. Darwin’in Beagle gemisinde geçirdiği vakit, Galapagos’ta gördüklerini çeşitli yaratılış teorileriyle birleştirdiği için şekillendirici oldu. İspinozlar mikroevrimin harika örnekleri olabilir. Lakin bu ispinozların varlığı, Galapagos’taki kurbağaların ve yerli küçük memelilerin yokluğundan daha az tesirliydi.
Pekala, bu kıssa nasıl ortaya çıktı? Bilim tarihçileri bunu, Galapagos ispinozları ve fizyolojileri ile doğal seçilim içindeki ilişkiyi inceleyen evrimci biyolog David Lack‘e atfediyor. 1947 tarihindeki Darwin’in İspinozları kitabına uzanıyor. Bu terimi birinci kullanan o olmasa da Darwin’in ismini bu özel gagalı kuşlarla ilişkilendirdi. Gaga formundaki ve büyüklüğündeki çeşitlilik, doğal seçilim ve kademeli değişim için harika bir örnekti. Darwin sahiden de ispinozları incelediği için, birfazlaca kişi Darwin’in çalışmalarında ispinozların rolünü yanlış yorumladı. Üstelik bu baskın anlatı haline geldi.
Son olarak fizikçi Albert Einstein’ın bakılırsalilik teorisinde karısından yardım aldığı tezlerine özetlemek gerekirse bakalım. Teze göre, Einstein büyük teorisini geliştirirken eşi Mileva Marić‘ten etkilendi. Dr. Martinez bu hususta da fikrini beyan ediyor: Marić ve Einstein, Zürih Politeknik‘te bir arada araştırma bahisleri geliştirdi. Lakin Marić hamileliği ötürüsıyla okuldan ayrıldıktan daha sonra araştırma işbirliği yaptıklarına dair hiç bir ispat yok.
PBS Ombudsmanı Michael Getler de Einstein’ın Karısı sinemasındaki yanılgıları kaleme aldı. Martinez de Marić’in yakın arkadaşlarına yazdığı mektuplarda Einstein’ın araştırmalarına iştirakine dair hiç bir ispatın olmadığını söylemiş oldu. Einstein’ın meslektaşları, Olympia Akademisi tartışma kümelerinde Marić’in sessiz müşahedesinden bilhassa bahsediyor.
Beşerler geçmişi bilmek için o kadar kuvvetli bir dileğe sahip ki, birden fazla vakit geçmişi icat ediyorlar.